توانبخشی، سفری است پر از امید و تلاش، جایی که هر قدمی که برمی‌داریم، نشانه‌ای از اراده و قدرت انسانی است. این مسیر، نه تنها به درمان جسمی بلکه به ترمیم روح و روان نیز می‌پردازد. در دنیای امروز، فناوری به ما این امکان را می‌دهد که محدودیت‌ها را کنار بگذاریم و به سوی آینده‌ای روشن‌تر حرکت کنیم. واقعیت مجازی، با قدرت خود، دروازه‌ای به دنیای جدیدی از توانبخشی گشوده است؛ دنیایی که در آن می‌توانیم با هر قدمی که برمی‌داریم، به سمت سلامتی و بهبود پیش برویم.

 

 

توانبخشی

سابقه و تاريخچه توانبخشي

از آنجائي كه معلوليت از نظر تاريخي سابقه‌اي به قدمت تاريخ بشري دارد ، قدر مسلم توانبخشي معلولين علي‌الخصوص در جنبه‌هاي اجتماعي و حمايتي با آن، هم‌سابقه بوده است. البته در سوابق تاريخي مواردي از برخوردهاي منفي در تمدن‌ها و فرهنگ‌هاي مختلف ذكر شده است، از جمله مردم هند باستان معلولين را به رودخانه‌ها مي‌انداختند ولي در جوامع ديني و اديان الهي همواره بر برخورد انساني و شايسته با معلولين سفارش شده و به آنها مانند بقيه افراد نظر شده است. با گذشت زمان و پيشرفت دانش و به خصوص فن آوري توسعه يافته امروزي توانبخشي به مرحله‌اي رسيده است كه قشر عظيمي از معلولين امكان زندگي و فعّاليت‌ در حد افراد سالم را پيدا كرده‌اند. فعّاليت‌‌هاي سازمان يافته و رسمي در قالب انجمن‌ها و مجامع قانوني در زمينه توانبخشي سابقه‌اي در حد يك قرن دارند. انجمن‌ جهاني توانبخشي  (N.R.A) فعّاليت‌ رسمي خود را در سال 1920 ميلادي شروع كرده است. سابقه فعّاليت‌ توانبخشي‌هاي حرفه‌اي نيز به همين سال بر مي‌گردد. در حالي كه انجمن توانبخشي اطفال (C.D.R.C)از سال 1935 ميلادي كار خود را شروع كرده است.

تعریف توانبخشی

واژه توانبخشي  كه گاهي از معادل‌هاي «توان‌يابي»، «بازتواني» و «نوتواني» نيز براي آن استفاده مي‌شود، به «مجموعه‌اي از اقدامات و فعّاليت‌‌هاي پيگير و هماهنگ و زمان بندي شده خدمات پزشكي، پيراپزشكي، حرفه‌اي و اجتماعي گفته مي‌شود كه به قصد درمان و ارتقاء سطح كارائي معلولين به منظور دست‌يابي به يك زندگي تا حد امكان مستقل انجام مي‌گردد»، گفته مي‌شود.

توانبخشی شاخه‌ای از پزشکی است که به افرادی که دچار مشکلات و بیماری‌ها و دردهای مختلف شده‌اند کمک می‌کند تا سلامتی بهینه و بهترین عملکرد ممکن و توانایی‌های از دست رفته را بدست آورده و برخی از مشکلات و دردها و … حین درمان‌های مختلف توانبخشی برطرف می‌گردد.

در بسیاری از فرآیندهای توانبخشی آسیب و مشکل و بیماری کامل درمان نمی‌گردد و هدف از توانبخشی الزاما درمان کامل نمی‌باشد. روش‌های موجود در توانبخشی هم ممکن است باعث درمان کامل فرد گردد و هم در صورتی که امکان درمان کامل یا برطرف کردن عوارض بیماری یا مشکل وجود نداشت فرآیند کمک‌رسان توانبخشی می‌تواند بالاترین سطح کیفیت زندگی، عملکرد فردی و عضلانی و مفصلی و روحی – روانی و ذهنی را ایجاد کند.

برنامه‌های توانبخشی بسیار وابسته به بیماری و مشکل و فرد مراجعه کننده می‌باشد و در نتیجه برنامه‌های درمانی توانبخشی از فردی به فرد دیگر ممکن است بسیار متفاوت باشد. درمان‌های توانبخشی هم برای بیماران بستری در بیمارستان و هم بیماران مرخص شده چه در کلینیک و چه در منزل اجرا می‌گردد.

گروه درمانی توانبخشی متشکل از پزشکان مخنتلف، فیزیوتراپیست، کاردرمان، گفتاردرمان، ارتوپد فنی، روانشناس و مددکار و … می‌باشد.

از انواع توانبخشی

1. توانبخشی فیزیکی:

مربوط به بهبود و بازگشت به حداکثر عملکرد بدنی و حرکتی است. این نوع از توانبخشی شامل تمرینات تقویت عضلات، تمرینات انعطاف ‌پذیری، تمرینات تعادل و کنترل حرکتی، تمرینات هوازی و تمرینات تنفسی است.

2. توانبخشی شناختی:

مربوط به بهبود عملکرد شناختی و تفکری است. این شامل تمرینات استفاده از حافظه، تمرینات تمرکز و توجه، تمرینات حل مسئله و تمرینات تقویت توانایی ‌های شناختی دیگر است.

3. توانبخشی حرکتی:

مربوط به بهبود و بازگشت به حداکثر عملکرد در حرکت و تکنیک ‌های حرکتی است و شامل تمرینات تقویت عضلات مورد نیاز برای حرکت، تمرینات تعادل و کنترل حرکتی، تمرینات راه رفتن و تمرینات حرکتی خاص برای بهبود تکنیک‌ های حرکتی است.

4. توانبخشی مجازی:

مربوط به فناوري نويني  است كه با استفاده از رايانه، برنامه‌هاي كاربردي، ايجاد مـحـيــط‌هــاي مـجــازي و شـبـيــه ســازي رفتـار و حـركـات فـعـالـيـت‌هـاي فـرد آسيب ديده در آن محيط  به بازسازي اختلالات فيزيكي، رواني و حسي آن مي‌پردازد.

5. توانبخشی گفتاری و زبانی:

مربوط به بهبود و تقویت مهارت ‌های گفتاری و زبانی است. این نوع از توانبخشی شامل تمرینات تلفظ، تمرینات تقویت عضلات صوتی، تمرینات افزایش دایره لغات و تمرینات بهبود مهارت‌ های گفتاری و زبانی دیگر است.

6. توانبخشی روانشناختی:

مربوط به بهبود و تقویت وضعیت روانی و روانشناختی است. این روش از توانبخشی شامل مشاوره روانشناختی، تمرینات مدیریت استرس، تمرینات مهارت ‌های ارتباطی و تمرینات بهبود خود کنترلی و مدیریت عواطف است.

درمان‌های توانبخشی در تمامی بیماری‌های زیر کاربرد دارند:

1. بیماری‌های مغز و اعصاب از قبیل سکته مغزی، ام اس، آسیب نخاعی، پارکینسون، التهابات مغز و نخاع، گیلن باره، جراحی‌های مختلف مغز و نخاع و دیسک کمر و گردن و …
2. مشکلات و بیماری‌های ارتوپدی یا عضلانی – اسکلتی از قبیل فیزیوتراپی پس از جراحی‌های زانو و شانه و لگن و پا یا قبل از جراحی. آرتروز و دردهای مفصلی و عضلانی
3. توانبخشی کف لگن در مشکلات بی‌اختیاری ادراری و مدفوع، دفع ناهماهنگ و یبوست و دردهای کف لگن و مشکلات دیگر مرتبط با کف لگن
4. توانبخشی قلبی و ریوی
5. توانبخشی سرطان
6. توانبخشی کودکان
7. توانبخشی شناختی
8. زنان
9. سالمندان
10. فیزیوتراپی ورزشی
11. کاردرمانی ذهنی و مهارت‌های حافظه
12. تجویز وسایل کمکی توسط ارتوپد فنی
13. برطرف کردن یا کاهش دادن مشکلات بلع
14. گفتاردرمانی (کودکان و بزرگسالان)
15. یادگیری و تطابق اجتماعی و محیطی
16. کنترل درد
17. آنالیز راه رفتن و ساختار بدنی فرد (پوسچر بیمار)
18. تجویز دارویی و مدیریت مشکلات ثانویه بیماری با مداخلات دارویی
19. مشاوره‌های تغذیه‌ای مناسب شرایط پس از آسیب و ناتوانی جدید

توان بخشی مجازی

وقتی به توانبخشی سنتی فکر می‌کنید، چه چیزی به ذهن شما خطور می‌کند؟ خسته کننده است! ماهیتاً تکراری است و این تکرارها انگیزه بیماران را با گذشت زمان کاهش می‌دهد.

علاوه بر این، (حداقل!) یک درمانگر برای کار با بیمار لازم است، نیاز به منابع و در نتیجه هزینه‌های سیستم مراقبت‌های بهداشتی افزایش می‌یابد. علاوه بر این، داده‌های عینی و توانایی نظارت بر بخشی از بیماران درمانی را که در خانه کامل هستند فراهم نمی‌کند.

محققان به دنبال روش‌های جدید برای بهبود و جذابیت و تأثیرگذاری توانبخشی حرکتی هستند. واقعیت مجازی اخیرا با در نظر گرفتن استراتژی‌های توانبخشی در یک رویکرد جدید و کم هزینه بعنوان یک افزودنی معتبر برای درمان متداول ظهور کرده است.

 

توانبخشی از راه دور با استفاده از واقعیت مجازی

امروزه واقعیت مجازی با استفاده از رایانه‌ها، برنامه‌های حركتی، بازی‌های ویدیویی فعال و در نهایت ایجاد محیط مجازی تاثیر چشمگیری در توانبخشی، فیزیوتراپی و كاردرمانی بیماران دچار آسیب‌های مغزی و نخاعی داشته است. از این رو این پژوهش با نگاهی كامل به كاركرد دستگاه كینكت ارائه شده توسط شركت مایكروسافت به عنوان یكی از این ابزارها به ارائه شیوه نوینی در شبیه سازی و انجام حركات توانبخشی پرداخته است. در این شیوه با استفاده از قابلیت‌های تشخیص چهره فرد آسیب دیده، تشخیص صدا، تشخیص مفاصل بدن، شبیه‌سازی حركات اجرایی، تجزیه و تحلیل حركات و ارزیابی نهایی توسط درمانگر راهكاری نوین جهت كاهش هزینه‌های كلینیكی و افزایش انگیزه‌های فردی ارائه می‌دهد كه امید می‌رود با استفاده از این فناوری موجود، شاهد توسعه ی هر چه بیشتر توانبخشی از راه دور، توسعه ی بازی‌های ویدیویی منحصر به حركات توانبخشی مرتبط با پاتولوژی موجود و در نهایت تجهیز دستگاه‌ها و امكانات توانبخشی به فناوری واقعیت مجازی و بهبود هر چه سریع‌تر بیمار باشیم.

توانبخشی مجازی فناوری نوینی  است كه با استفاده از رایانه، برنامه‌های كاربردی، ایجاد مـحـیــط‌هــای مـجــازی و شـبـیــه ســازی رفتـار و حـركـات فـعـالـیـت‌هـای فـرد آسیب دیده در آن محیط  به بازسازی اختلالات فیزیكی، روانی و حسی آن می‌پردازد.

كاربردهای توانبخشی مجازی

‌تـــوانـبـخـشــی مـجــازی در واقــع اسـتـفــاده از برنامه‌های رایانه ای در محیط‌های مجازی به منظور كمك به درمان انواع اختلالات مختلف اسـت. از رایـج تـریـن اسـتـفاده های این روش درمان به عنوان بخشی از درمان فیزیكی بیمار، هـنـگـامـی اسـت كـه او دوره نـقاهت بعد از یك آسیب جدی به بدن یا مغز و یا یك سكته مغزی را گذرانده ‌باشد. بیماران مبتلا به ترس یا اختلال استرس پس از سانحه نیز می‌توانند توانبخشی مجازی را به عنوان یك راه برای ارتباط برقرار كردن با ترس‌های خود در یك محیط مجازی امن در نظر بگیرند. با توجه به گسترش فناوری‌های درمانی توانبخشی چندین نوع مختلف از این روش درمان در دسترس بیماران است كه در اكثر موارد، بیماران ترجیح می‌دهند برخی از درمان خود را از طریق واقعیت مجازی و برخی دیگر را از طریق روش‌های سنتی انجام دهند.

واقعیت مجازی تكنیك نوینی  است كه با استفاده از فناوری‌های پیشرفته از جمله رایانه و لوازم جانبی آن و ابزارهای چند رسانه ای مختلف برای ایجاد یك محیط مجازی شبیه سازی شده است. در این محیط كاربر اجسام، حوادث و رخداد های مجازی قابل مقایسه با دنیای واقعی را با استفاده از مبدل های طراحی شده و سنسور های خاص به طور تعاملی در دست می گیرد و تصاویر نمایشی و حركتی را مشاهده می كند، طوری كه فرد گمان كند در محیط واقعی قرار گرفته است. واقعیت مجازی در واقع تكنیك جدید شبیه‌سازی اجسام و محیط در فضای مجازی برای القای فضای واقعی است. در این حالت به كمك طراحی سه بعدی اجسام و فضا شخص احساس سه بعدی از محیط مربوطه می كند.

با پیشرفت فناوری و افزایش قدرت پردازنده‌های رایانه‌ ای امكان پیاده‌سازی تكنیك‌ های واقعیت مجازی به وجود آمده است و به تبع آن كاربردهای متنوعی  برای آن پدید آمد :

شبیـه سـازی حـركات مهم‌ترین نوع كاربرد واقــعــیـــــت مــجـــــازی در تـــــوانــبــخــشــــی اســــت بــــه‌طـــوری‌كـــه فـــرد بـــا اسـتـفـــاده از ابـــزار‌هـــا و بـرنـامـه‌هـای كـاربـردی مـرتـبـط شـروع بـه انجام حركات توانبخشی در محیط مجازی می‌كند. این پژوهش نیز نگاهی كلی به این بخش از شبیه سـازی یـعـنـی شـبـیـه سازی حركات توانبخشی توسط یكی از این ابزار‌ها به نام كینكت می‌كند.  كینكت یك دستگاه محیطی است كه توسط مـایـكروسافت برای استفاده با پلت فرم ایكس باكس 360‌بازی ‌ها طراحی و عرضه شده است. كینكت با استفاده از عمق، تصویر و سنسور‌های صوتی به افراد اجازه می‌دهد بازی‌ها را تنها با استفاده از بدن خود كنترل كند به جای بازی‌های ویدئویی دستی معمولی كه با استفاده از كنترل كـنـنـده، فـرد مـی‌تـوانـسـت حـركـات بازی‌ها را كـنـتـرل نـمـایـد.

ایـن قـابـلـیت‌ها كینكت را قادر مـی‌سـازد تـا بـا جـنـبش افراد، چهره، صوت و مفاصل بدن فرد را ردیابی و شناسایی نماید و موقعیت مفاصل بدن فرد را در فضای سه بعدی از طـریـق سنسورهای دستگاه ترسیم نماید. با وجود این كه دستگاه كینكت تنها به عنوان یك ابزار بازی توسعه داده شده است، این پژوهش بـا اسـتـفـاده از قـابـلـیـت‌های مذكور به بررسی كـاربـرد‌هـای ایـن دسـتگاه در علوم توانبخشی بـه‌ خـصـوص شـبـیـه سـازی حـركات، طراحی بـازی‌های ویدیویی فعال مختص به حركات توانبخشی و توسعه فناوری توانبخشی از راه دور سـعـی در تـسـریـع  رونـد بـهـبـودی بـیمار، كـاهـش هـزیـنـه‌هـای مربوطه و افزایش انگیزه فردی نماید.

دستگاه كینكت دارای بدنه ای مشكی و بسیار براق است كه در نمای رو به رو، یك چراغ LED سبز وجود دارد كه وقتی دستگاه فعال است روشن می‌شود و سه دوربین كه رزولوشن دوربین‌ها به اندازه  480‌ – 640 ‌با عمق رنگ 32 بیت و 30 ‌فریم بر ثانیه اسـت. دوربـیـن‌های دو طرف دوربین فوق سنسورهای عمق نامیده می‌شوند كه تركیب سنسورهای مادون قرمزند تا كینكت  بتواند در نورهای مختلف به درستی عمل نماید. همچنین چهار عدد میكروفن در پایین دستگاه تعبیه شده است كه بتواند دستورات صوتی كاربر را تشخیص دهد. این حسگر دارای نرم افزاری است كه تمام این اطلاعات دریافتی از سوی حسگرها و میكروفون‌ها را گرفته و برای تجزیه و تـحـلـیـل جـهـت نـقشه برداری اسكلتی، تشخیص صورت و صدای كاربر استفاده می‌شود وبا استفاده از سنسورهای عمقی ابتدا چهره و مفاصل بدن فرد بیمار را شناسایی می‌كند سپس با استفاده سنسورهای صوتی تعبیه شده در دستگاه صدای فرد بیمار را شناسایی می‌نماید. دستگاه پس از تشخیص فرد بیمار پروفایل شخصی مربوط به او را ایجاد می‌نماید. مزیت این حالت بر این است كه فرد بـیـمـار در مـراجـعـات بـعـدی خـود جهت انجام تمرینات توانبخشی نیازی به مراحل شناسایی نخواهد داشت و می‌تواند به محض روشن نمودن دستگاه شروع به انجام تـمرینات كند.

با گسترش بازی‌های ویدیویی فعال در عرصه فناوری‌های بازی به نسبت، بازی‌های كمتری تنها منحصر به تمرینات توانبخشی طراحی و عرضه شده است،  بدین معنا كه دستگاه كینكت قابلیت این را دارد كه بازی‌های ویدیویی فعال (Active video games )كه تنها به منظور بیماری‌های خاص ، تعبیه شده اند،  ارائه كند. در این صورت فرد بیمار می‌تواند با مشاهده حركت مربوطه و تمرینات مرتبط به‌صورت گام به گام به انجام این تمارین بپردازد، پس از اجرای حركات فرد بیمار مرحله به مرحله با كسب امتیاز لازم جهت انجام صحیـح حـركـت پیـش مـی‌رود تـا بـه انتهـای حـركـات برسد. در این زمان درمانگر و یا فیزیوتراپ با ارزیابی داده‌های حاصل از این شبیه سازی كه با قابلیت ضبط  حركات بیمار امكان پذیر است شروع به تجزیه و تحلیل نموداری و پزشكی آن می‌نماید و در نهایت پیشرفت فرد بیمار را در مدت زمان‌های از پیش تعیین شده ارزیابی می‌نماید.

توانبخشی مجازی از دیدگاه نوروساینس (علم اعصاب) به بررسی تأثیرات فناوری‌های دیجیتال و واقعیت مجازی بر روی سیستم عصبی و فرآیندهای بازتوانی مغز می‌پردازد. این حوزه به ویژه برای افرادی که دچار آسیب‌های مغزی، سکته مغزی یا اختلالات حرکتی هستند، اهمیت دارد. در ادامه به چند جنبه کلیدی این موضوع اشاره می‌شود:

1. تأثیر بر پلاستیسیته مغزی

– پلاستیسیته مغزی: یکی از اصول اساسی در نوروساینس است که به توانایی مغز برای تغییر و سازگاری در پاسخ به تجربیات و یادگیری اشاره دارد. توانبخشی مجازی می‌تواند با ارائه تمرینات هدفمند و مکرر، به تقویت این پلاستیسیته کمک کند.

2. تحریک حسی و حرکتی

– تحریک چندحسی: استفاده از واقعیت مجازی می‌تواند تجربه‌های چندحسی را برای بیماران ایجاد کند. این تحریک می‌تواند به بهبود حرکات و واکنش‌های عصبی کمک کند.

3. مدل‌سازی و شبیه‌سازی

– شبیه‌سازی حرکات: در توانبخشی مجازی، بیماران می‌توانند حرکات را در یک محیط شبیه‌سازی شده مشاهده کرده و یاد بگیرند. این امر می‌تواند به تقویت اتصالات عصبی و تسهیل یادگیری حرکتی کمک کند.

 

4. پیشرفت در ارزیابی و پیگیری

– داده‌های بیومتریک: فناوری‌های توانبخشی مجازی می‌توانند داده‌های دقیقی درباره عملکرد حرکتی و شناختی بیماران جمع‌آوری کنند. این داده‌ها به متخصصان امکان می‌دهد تا پیشرفت بیماران را بهتر ارزیابی کنند.

 

5. کاهش استرس و اضطراب

– محیط‌های مجازی آرامش‌بخش: توانبخشی مجازی می‌تواند شامل محیط‌های آرامش‌بخش باشد که به کاهش استرس و اضطراب بیماران کمک می‌کند، که خود می‌تواند بر فرآیند بهبودی تأثیر مثبت بگذارد.

 

6. فناوری‌های نوین

– واقعیت افزوده و واقعیت مجازی: استفاده از این فناوری‌ها می‌تواند به بیماران کمک کند تا در یک محیط امن و کنترل‌شده تمرین کنند و مهارت‌های جدید را یاد بگیرند.

:Resources

1. https://bankelm.sellfile.ir/prod-2122010-%D8%AA%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%82+%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87+%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%AE%D8%B4%D9%8A.html?r=13447

2. https://biptc.com/%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%AE%D8%B4%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA/

3. https://www.irantelemed.ir/NewsDetails.aspx?id=361

4. https://khanehyeomid.com/%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B9-%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%AE%D8%B4%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%88-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF/

5. http://clinicalmedicine.ir/post/6039

6. https://biptc.com/%d8%af%d8%b1%d9%85%d8%a7%d9%86-%d8%a8%d8%a7-%d9%88%d8%a7%d9%82%d8%b9%db%8c%d8%aa-%d9%85%d8%ac%d8%a7%d8%b2%db%8c/